Misschien is onze aandacht wel het belangrijkste, natuurlijke instrument waarover wij als mensen beschikken. Zeker van uit een spiritueel perspectief. De kwaliteit van onze aandacht hangt direct samen met de kwaliteit van onze houding en is er voor een deel er afhankelijk van. Een positieve houding tegenover iets, bijvoorbeeld tegenover onszelf, maakt het gemakkelijker om er aandacht voor te hebben. Aandacht is de geïntegreerde capaciteit van het hart en van de geest. Aandacht heeft daarmee drie belangrijke aspecten.
In de eerste plaats heeft aandacht een aspect van vriendelijkheid en warmte. Dat is wat we voelen als iemand van uit een positieve houding echt aandacht voor ons heeft, echt in ons als persoon geïnteresseerd is. Dat is hartverwarmend. Het hangt samen met het empathisch vermogen van iemand ofwel het vermogen zich in te leven in een ander. Wie zich kan inleven, kan invoelen, kan mede lijden en kan compassievol aanwezig zijn bij verdriet of moeilijkheden van zichzelf en anderen. Deze kan evenzeer medevreugde ervaren. Bij meditatie gaat het om de beoefening van het met warme en liefdevolle aandacht aanwezig zijn bij in de eerste plaats jezelf. Op basis hiervan kun je je tijdens de meditatie je ook richten op anderen die een rol spelen in je leven door deze in gedachten te nemen. Kijk of je bij alles wat een persoon bij je oproept rustig en vriendelijk aanwezig kunt zijn. Op die manier word je je er van bewust hoe iemand je raakt en lever je een bijdrage aan de kwaliteit van de relatie met de mensen om je heen. In het Tibetaans Boeddhisme kent men een mooie meditatiebeoefening die men ‘tonglen’ noemt. Bij de beoefening van tonglen richt je je er expliciet op om het lijden van anderen in jouw gevoelsruimte te ervaren en daarmee op het verlangen het lijden van anderen te verlichten.
Om echt vriendelijk voor jezelf of een ander te kunnen zijn, is ook het tweede aspect van de aandacht in dezelfde mate belangrijk en dat is kracht. Naast vriendelijkheid heeft de aandacht net als de houding een aspect van kracht dat te trainen is. Het gaat bij de aandacht om het vermogen de aandacht te richten of om de aandacht te focussen. Als iemand echt aandacht voor je heeft, heb je in dit verband het gevoel dat deze er helemaal voor jou is. In dat geval is de persoon in staat zich helemaal op jou te richten, alle andere zaken te vergeten en er helemaal voor jou te zijn. Als dat wederzijds is, kan er iets moois ontstaan. Ook ons concentratievermogen hangt af van het krachtaspect van de aandacht. Concentratievermogen gaat over het vermogen langere tijd je aandacht ergens op te richten en je geest op een soepele manier te gebruiken. Soepelheid van geest hangt samen met het ontbreken van rigiditeit, waarmee duidelijk wordt dat kracht iets anders is dan verharding.
Direct met het krachtaspect hangt het derde aspect van de aandacht samen en dat is de helderheid van de aandacht. Waar we onze aandacht op richten daarover komen we iets aan de weet. Daar krijgen we inzicht in en wel in een mate die afhangt van de mate van helderheid van onze geest. Vooral het openheidaspect van de houding waar vanuit aandacht gegeven wordt, is daarbij een belangrijke factor. De openheid bepaalt of we tot een soort van objectiviteit of zuiverheid van inzicht komen en of onze helderheid niet verduisterd wordt. Meditatie helpt om in alle drie de aspecten van aandacht, vriendelijkheid, kracht en helderheid verder te ontwikkelen. Doordat je in de meditatie vooral zelf het object van aandacht bent, kun je ook zelf als eerste de kwaliteit van die aspecten en je ontwikkeling daarin ervaren en jezelf proberen bij te sturen. Inzicht in de mogelijkheden en aspecten van groei zijn daarbij belangrijk voor onze motivatie. Blijft dat het belangrijk is om op de korte termijn resultaatonafhankelijk te zijn, maar op de lange termijn mogen we best resultaten verwachten. Dat helpt ons om steeds maar weer te willen oefenen.
Aandachttraining en vooral het ontwikkelen van het krachtsaspect van de aandacht vraagt dat we werken met een punt waar we de aandacht op richten tijdens de meditatie: een focus. We kiezen bij meditatie dus een focus waar we de aandacht op richten en proberen daar de aandacht zoveel mogelijk bij te houden, ook al zal dat niet lukken. Juist omdat dat niet lukt en kracht vraagt om desondanks steeds terug te keren naar de focus, kunnen we onze geestkracht en daarmee de stabiliteit van onze aandacht trainen en versterken. Als het simpel zou zijn om de aandacht bij een focus te houden zouden we de aandacht niet kunnen en misschien ook niet hoeven trainen. Meditatie wordt daardoor juist de beoefening van het eindeloos steeds weer terugkeren naar de gekozen focus. We doen dat zo lang we afgeleid zijn. We kiezen bij voorkeur een focus die zo ver mogelijk af staat van onze dagelijkse besognes en deze daardoor een beetje doet vergeten en loslaten. Heel gebruikelijk is daarvoor de uitademing te kiezen. In eerste instantie kan het zijn dat we door aandacht te richten op de ademhaling, de ademhaling niet vrij kunnen laten gaan. Al doende, wanneer we langere tijd na elkaar en frequenter mediteren, zullen we geleidelijk de adem vrij kunnen laten. Op de langere termijn kan het gebeuren dat we met de adem samenvallen en valt misschien het onderscheid tussen degene die de ademhaling waarneemt, degene die ademhaalt en de adem zelf weg. Dan is er ook geen inspanning meer nodig om de aandacht te richten en kunnen we de aandacht vrijlaten. Mits we met de juiste intentie om ons te richten op de focus van aandacht begonnen zijn met onze meditatie, zullen we dus op een gegeven moment merken dat we afgeleid en in gedachten zijn, wat op zich eigenlijk al bijzonder is. Als we immers niet doelbewust gaan mediteren, zullen we dat helemaal niet merken. Inzet en toewijding Het moment van krachttraining begint bij het besluit om, wanneer je merkt dat je afgeleid bent, terug te keren naar de ademhaling en om de gedachte, waarin je verzonken bent, los te laten. Dat vraagt inzet en toewijding. Dat maakt meditatie tot het ideale instrument om geestkracht of innerlijke kracht te ontwikkelen en biedt daarmee de mogelijkheid om de zijnsspier te trainen. Dat vraagt ook goed begrip van het belang van meditatie en de betekenis die meditatie voor jou persoonlijk kan hebben. Dat inzicht versterkt je motivatie en commitment, dat nodig is om aan een meditatiesessie te beginnen, maar ook om steeds weer gedachten los te laten en terug te keren naar je focus.
In het Boeddhisme wordt in dat verband vaak over meditatie gesproken als het temmen van de geest. Het temmen van de geest is als het temmen van een wild dier. In eerste instantie zal het dier protesteren en vaak alleen maar wilder worden als je het wilt beteugelen. De kunst is je daardoor niet te laten intimideren en ontmoedigen. Geleidelijk aan zal de geest kalmeren en net als een getemd dier in een andere meer benaderbare of werkbare staat komen. In die zin is meditatie het meester worden over je geest. Belangrijk is dat geest als een wild dier gekalmeerd wordt met behoud van zijn kracht en zijn helderheid. Dat laatste bereik je door niet hard en onderdrukkend te zijn naar je wilde geest, maar door begrip te hebben voor zijn passie. Consequent, geduldig en met veel respect ga je door en geleidelijk komt de geest tot rust en onder het bewind te staan van zijn eigen wijsheid als aspect van zichzelf. Dan is de geest getransformeerd.
Bij meditatie zijn we dus met het grootste deel van onze aandacht aanwezig bij onszelf zonder de aandacht voor de buitenwereld helemaal te verliezen. Bij jezelf zijn betekent in de meditatie, naast dat je je op je ademhaling richt, vooral ook bewust je lichaam ervaren. Ook je lichaamssensaties, prettige of onprettige gevoelens, zijn naast je ademhaling prima bruikbaar als focus voor je aandacht. Al doende ga je merken dat door bijvoorbeeld je open te stellen voor plaatsen waar je spanning voelt in je lichaam deze spanning zich oplost. Daarmee ervaar je een van de vormen van de bijzondere kracht van meditatie.
Van oudsher werd in het Oosten ook vaak op een kaarsvlam gemediteerd. In het Westen is dat ongebruikelijk. Verder wordt er in het Oosten en het Westen gemediteerd op Boeddhabeelden of op afbeeldingen van personen die op een of andere manier inspireren. In Boeddhistische kringen is dat vaak een foto van een leraar of van bijvoorbeeld de Dalai Lama. Daar richten mensen ook vaak een soort altaartje in met voor hen mooie en inspirerende spullen. Verder wordt er gemediteerd op mantra’s. Die zijn er in het Oosten in heel veel soorten. In het Hindoeïsme krijg je vaak een voor jou speciale mantra van je leraar waar je op mediteert en die je gebruikt als focus voor je aandacht. Hier dichtbij ligt iets wat contemplatie wordt genoemd. Dan gaat het bijvoorbeeld om een bijbeltekst in de Christelijke traditie of een tekst van de Boeddha in het Boeddhisme. Bij contemplatie focus je op een tekst om de wijsheid daarvan geleidelijk tot je te laten doordringen.
Hier dichtbij ligt ook het gebruik van koans als focus in de Rinzaischool van het ZenBoeddhisme zoals de bekende koan: “Hoe klinkt het geluid van het klappen met één hand.” Koans kun je met je gebruikelijke rationele geest niet oplossen en daarom worden ze bruikbaar geacht om deze te doorbreken. Tenslotte kun je ook mediteren op die plaatsen in je lichaam waar je aandacht spontaan naar toe gaat of die om een of andere reden je aandacht vragen. Vaak zijn dat plaatsen in je lichaam waar emotie, spanning of pijn is. Mooi is als het lukt om rustig langere tijd met je aandacht bij een en dezelfde plek aanwezig te blijven. Al doende ga je merken dat je op die manier soms spanning of pijn kunt doen oplossen. Als er veel emotie is in welke vorm dan ook is het sowieso heel goed om bij de lichamelijke signalen van die emotie te blijven. Als de sensaties heel heftig zijn, kun je pendelen met je aandacht tussen zo’n heftige plek en een meer rustige, neutrale plek in je lichaam. Je kunt ook weer ademen naar zo’n plek.
